Zatom Nowy

Sołtys:
Roman Rabcewicz
Zatom Nowy 4/2
64-400 Międzychód
tel. 607 323 628

Zatom Nowy*

Wieś sołecka, na prawym brzegu Warty, naprzeciw Starego Zatomia. Jeszcze niedawno w składzie sołectwa wymieniano Jenatowo.

W średniowieczu – wieś nieduża, w 1580 r. pobór objął 4 łany. Zapewne nowsza od Starego Zatomia, wspomniana razem z nią w 1468 r. jako Maj. et. Min. Zathom [= większa i mniejsza], później odróżniana przymiotnikiem „nowa”. Na mapie Freidenhamera (1645-62) widnieje tylko jedna Zatum, ale w pozycji Nowego Zatomia. Jeśli wierzyć tej mapie, upadek feudalnej wsi musiał nastąpić po 1645 r. W 1751 r. została przekształcona w olędry, ale określenie to nie przetrwało w nazwie wsi. W 1846 r. – Zatum nowy, w SGKP – Zatom Nowa, ale w 1888 r. (Korytkowski) – Nowy Zatum, urzędowo – Neuzattum.

Wieś zawsze pozostawała w tych samych rękach, co Stary Zatom. Jednakże w 1498 r. Jan Zatomski zastawił (sprzedał z zastrzeżeniem prawa odkupu) za 110 kóp szer. gr. (grzywien) Mikołajowi Opalińskiemu († przed 1504) wieś Nowy Zatom, 2 jeziora zw. Sośnica, j. Barlino z ze strugą i 5 jazami na niej oraz lasy. Transakcja ta była ponawiana w latach 1499-1500 z dodaniem 2 łanów opustoszałych w Starym Zatomiu. W 1500 r. Mikołaj Opaliński zeznał, że Jan Zatomski spłacił mu 80 grzywien, które ciążyły na Nowym Zatomiu i skwitował, ponieważ Jan z synem Mikołajem zapisał mu na wspomnianych dobrach 100 kóp. W 1507 r. w posiadaniu wdowy po Opalińskim były tylko 3 jeziora należące do Nowego Zatomia. W 1519 r. Andrzej Zatomski, syn Jana, który odkupił od brata wszystkie jego części po ojcu i matce, zastawił Nowy Zatom, trzy jeziora ze strugą jazami oraz lasy za 100 kóp szer. groszy i 34 grzywny Andrzejowi Górce z Osiecznej. W ten sposób posiadłości zatomskie weszły w skład dóbr sierakowskich.

Przywilej lokacyjny olędrów wydany został 1.11.1751 r. Mieszkańcy płacili 140,5 zł pogłównego. Wg Rusińskiego, olędry założono w miejscu zarośli. Wynika z tego, że olęderskie osadnictwo prowadzono albo po sąsiedzku albo pierwotna wieś zdążyła porosnąć. W l. 1890-1908 obejmowała 744 ha pow. W 1912 r. wspomniano też wybudowanie. W 1905 r. spisano tu 81 gospodarstw domowych.

Nowo założone olędry miały od początku 16 dymów, dopiero przed 1837 r. ich ilość wzrosła do 19. W 1885 r. było tu już  47 domów, w 1905 r. – 51. W 1945 r. zniszczone zostały tylko 2 domy, ale w 1982 r. było tu nie więcej niż 31 zabudowań. Do początków XX wieku liczba ludności rosła: 1837 r. – 184 dusze, w 1885 r. – 371, w 1905 r. – 384. W  1970 r. było tu jeszcze  170 mi9eszkańców, w 1978 r. – 144, w 1988 r.  – 110,  w 2003 r. –  91. Przed 1920 r., w przeciwieństwie do Starego Zatomia, wieś protestancka i niemiecka, co można wytłumaczyć olęderskim charakterem kolonii. W 1885 r. katolicy stanowili tylko 10% mieszkańców, w 1905 r. – 15,8%. Spośród 61 kat. tylko 14 było Polakami (3,6% mieszkańców). Wieś też należy historycznie do parafii Sieraków, co znajduje potwierdzenie od 1580 r. Tylko Korytkowski (1888) umieszcza ją, zapewne skutkiem błędu w parafii M-d. W 1750 r. wieś weszła w skład nowo utworzonej parafii ewangelickiej w Sierakowie. Szkoła istniała tu już w końcu XIX w. Wznowiła działalność po wojnie. W 1960 r. była to 8-latka, w l. 70. – filia ZSG w M-dzie, od 1975 r. punkt filialny z klasami I-IV. Istniała jeszcze w l. 80. W 1960 r. wspomniano też szkołę przysposobienia rolniczego.

Wieś gospodarska – określił SGKP, choć wiele faktów wskazuje na robotniczy charakter osady. Koloniści od początku trudnili się wyrębem lasów, w końcu XIX w. znajdowali zatrudnienie w przemyśle wydobywczym i ceramicznym. Obecnie miejscowość także wczasowa.

Od końca XIX w. wspominany jest młyn, który znajdował się 0,5 km na pn. od j. Środkowego. Jeszcze w końcu lat 40. odnotowano młyn Nowy Zatom jako część gromady, jednakże sam młyn był zdaje się już nieczynny. W końcu XIX w. funkcjonowała tu też kopalnia węgla brunatnego i cegielnia oraz piece do wypalania wapna. W l. 1923-39 czynna była inna kopalnia węgla brunatnego „Wanda”, mieszcząca się między wsią a leśniczówką Czapliniec. Jej dobowe wydobycie sięgało 200 ton. Została zamknięta przez okupanta. Dziś ruiny porośnięte trawą, spod której wyzierają też hałdy węgla.

Urząd pocztowy powstał przed 1890 r. Istniał jeszcze w końcu lat 40. We wsi był port, w którym w 1926 r. zorganizowano 5-dniowy strajk ładowaczy szkut.

Jenatowo (czasem Jenatkowo) przysiółek leżący na pn. od Warty, 1,5 km na zach. od wsi.

Założony został niewątpliwie w XIX w. pod niem. nazwą Henriettenhof, dosłownie «gospodarstwo Henrietty». Nazwa polska, wprowadzona została po 1920 r. Najpierw istniała tu cegielnia, założona przed 1871 r. Przed 1890 r. powstała tu też kopalnia odkrywkowa węgla brunatnego, czynna do 1934 r. Jeszcze w 1955 r. osadę określano jako folwark. W 1871 r. był tu tylko 1 dom, ale w l. 1885-1905 – 2. W 1871 r. mieszkało tu 7 osób, w 1885 r. – aż 24, ale w 1905 r. – znów tylko 11.

*opracowane na podstawie: "Monografia Międzychodu" Jerzy Zysnarski, lipiec 2005