Mokrzec

Sołtys:
Piotr Witaszek 
Mokrzec 12
64-400 Międzychód
tel. 516 625 662

Mokrzec*

Wieś sołecka położona 4 km na pn. od M-du, na skraju lasów Puszczy Noteckiej. W skład sołectwa wchodzą też osady leśne Kaplin, Radusz i Zwierzyniec.

Poczatek wsi dał folwark, który powstał nie później niż w XVII w. przy starym trakcie z M-du do Wielenia. Najstarsze zapisy nazwy wsi pochodzą z niem. kronik i mają zniemczone brzmienie: 1696 r. – Mockritz, 1711 – Mokritz, 1750 r. – Mockriz, 1789 – Mokritz i tak już pozostało urzędowo do 1920 r. Jedynie w dokumencie z 1777 r., sporządzonym poza M-dem, nazwę folwarku zapisano jako Maklitz. Polską n. Mokrzec spotykamy w taryfie z 1767 r., Mokrzec, Mokrzyc – w dokumencie z 1778 r., w 1846 r. – Mokrzec i tak już konsekwentnie w XIX-wiecznych publikacjach polskich i współczesnych. Nazwa ma pochodzić od strumienia, który wpadał do Warty, pierwotnie więc nazwa ta mogła dotyczyć miejsca leśniczówki Mokrzec. Nie natrafiono jednak na pisaną metrykę tego cieku. Nazwy takie nie są obce średniowiecznej toponomastyki wielkopolskiej. Od 1427 r. znany jest las Mokrzecz koło Rogoźna, od 1564 r. – Mokrzecz, struga koło Wielichowa, dopływ górnej Obry, tamże młyn Mokrzki, a od 1488 r. – struga Mocrzicza koło Sierosławia pod Bukiem.

W XVIII w. był to jeden z tzw. folwarków zamkowych, czyli należących do dóbr właścicieli M-du. W niedzielę 3.06.1696 r. na folwarku tym na skutek nieostrożnego obchodzenia się z ogniem wybuchł pożar, który strawił całe Mokrzec z wyjątkiem jednego domku. W 1707 r. folwark został splądrowany przez wojska niejakiego Czerneckiego, który w sile 13 chorągwi ściągnął do M-du.

Zachował się opis folwarku sporządzony 22.06.1778 r.: Dworzec na tym folwarku lepiony zupełnie dobry, przyciesie dobre, dranicami [dach gontowy] niedawno przykryty, po lewej stronie izba porządna z 2 komorami, okna i drzwi zupełnie dobre, piec potrzebuje reparacyi, po prawej stronie izba z komorą, gdzie wcale pieca nie masz i okna są wybite. Kuchnia murowana, w której kocieł wmurowany na czwierci 6 dobry. Sklep [piwnica] w podwórzu z blochów wystawiony, dranicami przykryty, zupełnie w dobrym stanie. Przy tymże sklepie budynek dla borowego wystawiony z blochach, z izbą i komorą, oknami, piecem, drzwiami i podłogą w dobrym stanie, oprócz dach dranicami przykryty potrzebuje reparacyi, także i komin. Chlew dla jego bydła nowy, z dachem i ze wszystkim dobry. Po lewej stronie tego dworca budynek, w którym kilka stajenek tak dla świń, jako i drobiazgu pańskiego, także z komorą dla schowania gospodarskich porządków, dranicami przykryty, w blochach, zupełnie w dobrym stanie. Przy którym budynku stodoła wielka w blochach wystawiona, tak z dobrym dachem, jako i bojewiskiem [klepiskiem?], żadnej nie potrzebuje reparacyi. Przy tejże stodole owczarnia w blochach wystawiona, dranicami przykryta, u której tak przyciesie, jako i wrota, i poszycie w dobrym stanie. Przy tejże owczarni budynek długi naprzeciwko dworca, w blochach, dranicami przykryty, u którego przyciesie nowe i wszystko w dobrym stanie. W tymże budynku pierwsza obora dla krów pańskich, podle tejże stajnia dla cieląt, podle tejże stajnia dla koni, podle tejże obora obszerna dla wołów pańskich z rzezalnią, wszystko w dobry stanie, tak wrotami jako i drzwiami i poszyciem dobrze opatrzone. Na którym sypanie, którego podłoga cokolwiek potrzebuje reparacyi. Na podwórzu jest studnia, która też cokolwiek potrzebuje reparacyi, węborek u niej w zielazo oprawny dobry. Ogrodzenie koło tego podwórza nie ze wszystkich stron, wrota na podwórzu zielazem oprawne dobre.

Od podwórza ciągnęły się domy chałupników, w tym karczmarskie, stanowiące w całości zabudowę folwarczną, przy ostatnim domostwie chałupniczym znajdował się folwarczek mały Mokrzyc, na którym domowstwo w blochach o 3 izbach wystawione, zupełnie w dobrym stanie, z komorami, piecem, oknami, drzwiami zupełnie dobrymi, w których to izbach komornice mieszkają, pokrycie na tymże domostwie potrzebuje reparacyi. Wg tego inwentarza w folwarku hodowano: stadni 1, wołów 14, krów 10, cieląt 6, koni 2, maciory świnie 2, wieprzów 13, prosiąt 5, gęsi 37, kur 60, kaczek 2.

W l. 1816-73 folwark podlegał domenie rządowej w M-dzie, następnie stał się samodzielną gminą wiejską. W 1890 r. wieś miała 250 ha pow., w 1908 r. – 250,7 ha. W 1778 r., oprócz dworu i małego folwarku, było tu 7 poddanych chałupników, 2 innych ludzi, pasterz, karczmarz, pasterz i borowy. W 1905 r. spisano tu 47 gospodarstw domowych. W 1837 r. osadę tworzyło 18 dymów, w 1885 r. – 24 domy, a w 1905 r. – już 32. W 1945 r. zniszczonych zostało 9 budynków mieszkalnych i gospodarczych. Obecnie (1982 r.) – 56 zabudowań.

W 1837 r. policzono tu 119 dusz, w 1885 r. już 199 mieszkańców, w 1905 r. – 205. W XX wieku ludność jeszcze się zwiększyła: w 1970 r. spisano tu 298 osób, w 1978 r. – 291, a w 1988 r. – 281. W 2003 r. w samym Mokrzcu mieszkało tylko 114 osób, ale w całym sołectwie – 282. W 1885 r. wszyscy mieszkańcy byli protestantami. W 1905 r. mieszkało tu 202 niem. ewangelików i 3 katolików - Polaków. Wieś była związana kościelnie z parafiami w M-dzie. Obecnie nadal pozostaje w parafii św. Jana Chrzciciela. Szkołę ewangelicką założono w końcu XVIII w., w końcu XIX w. mogły się w niej uczyć także dzieci katolickie. Szkoła polska wznowiła działalność w latach 40. W l. 70. mieścił się tu jeszcze punkt filialny ZSG w M-dzie.

Wg taryfy mostowej i grobelnej z 1767 r. wieś leżała na trakcie do Wielenia i Torunia. Było to zapewne odgałęzienie traktu, który w M-dzie określany był jako trakt gdański, dresdeński, szczeciński; rozwidlenie znajdowało się zapewne już po pn. stronie Warty. Choć już w XIX w. gościniec ten stracił na znaczeniu, nadal jest czytelny w terenie. W 1767 r. wspomniano tu dwie groble na rozlewiskach Warty i dwa mostki. Jedna grobla na wylewach z rzeki miał 60 łokci warszawskich (35,2 m) długości, 6 łokci (3,5) szerokości, , mostek – 6 łokci dł., 7 szer., dalej grobla na tymże trakcie i gruncie – 78 łokci (45,7 m), 8 łokci (4,7 m) szerokości, most – 22 łokcie (12,9 m) dł., 6 łokci szer. Już w 1750 r. istniała tu karczma: za owczarnią 2 chałupy karczmarskie, gdzie karczmarz okupny mieszka. W 1912 r. wspomniano tu cegielnię.

Z kroniki obyczajowej wsi warto odnotować stary zapis, jak to w styczniu 1711 r., tuż po Trzech Królach stracona została córka Hohme’a [des Hohmes] z Mokrzca, która była w ciąży z pewnym młynarczykiem, potajemnie urodziła dziecko, udusiła je i pochowała pod żłobem w stajni. Karą było ścięcie [die decollation], co się stało na jej prośbę. Była gotowa na śmierć i zniosła to spokojnie – dodał kronikarz.

Wieś leży na skraju lasów Puszczy Noteckiej. W 1778 r. wspomniano borek ku Mokrzcu w zupełnie dobrym stanie się znajduje, ochronionem, w którym się znajduje także dębina rodzajna. Początkiem leśnictwa mogła być siedziba borowego na folwarku, wspomnianego także w 1778 r. Później leśniczówka została przeniesiona na pn. skraj wsi i stała się odrębną osadą. To dawna leśniczówka, położona 3 km na pn.-zach. od wsi, 1 km na pn. od jeziora Młyńskiego. Miała ona odrębną nazwę Steinhübel, co znaczy dosłownie «kamienny pagórek» i nie ma nic wspólnego z toponomastyką wsi. I choć przed 1890 r. leśniczówka należała do gminy Koplin, już w XIX w. kojarzono ją z Mokrzcem. W SGKP pojawiło się nawet tylko jedno hasło: Mokrzec, niem. Steinhuebel, leśnictwo, pow. międzychodzki, ob. Kaplin. W l. 1885-1905 r.

Jedybą leśniczówka w tej okolicy jest dziś Radusz, osada leśna, leżąca 4 km na wsch. od Sowiej Góry, 6 km na pn. od Mokrzca, jedyna pamiątka po dawnej wsi tej nazwy, której centrum znajdowało się 2 km na pd. od leśniczówki. Na przełomie XIX/XX w. był tu także 1 dom, w którym mieszkało 7-8 osób. Dziś (2003 r.) – tylko 1.

Przysiółkiem w sołectwie, znacznie większym – jak się okazuje – od wsi sołeckiej pozostaje Kaplin, osada leśna, niegdyś folwark i wieś, leżąca 1,5 km na pn.-zach. od Mokrzca. Wieś folwarczna założona została jeszcze w XVII w., zapewne po wojnie 30-letniej. Pierwsza wzmianka pochodzi jednak z 1707 r. Wtedy właśnie, w sierpniu 1707 r. (wojna północna) folwark został splądrowany przez chorągwie Czerneckiego. W 1750 r. – Kapelin, 1778 r. folwark Kapelino, Kapellin, 1789 r. – Caplin, w 1846 r. – Kaplin, w wykazach niem. – Kapeline. Od co najmniej końca XVIII w. do wsi należały dwa młyny, w tym tartak oraz młyn Kusko. Folwark, założony przez Unrugów, i wchodził w skład dóbr m-dzkich. Zachował się opis folwarku sporządzony 22.06.1778 r.: Budynek dworski o 1 izbie i komorze zupełnie dobry, z oknami, drzwiami, piecem, dobrze opatrzony, oprócz dachu, który na jednej stronie zły, na drugiej dobry. Kuchenka murowana, przy której kuchence komora dla drobiazgu. Na drugiej stronie sieni stajnia pod jednym dachem. Po lewej stronie tegoż budynku obora dla bydła pańskiego w blochach postawiona z przykryciem i ze wszystkim zupełnie dobra. Przy tej oborze owczarnia w lepionkę, ze wszystkim dobra, nowopodmurowana i z dachem zupełnie dobrym, na której owczarni sypanie także zupełnie dobre. Naprzeciwko owczarni stodoła w blochach wystawiona, przyciesiami, jako i wrotami zupełnie dobrze opatrzona. Kole tej stodoły chlewiki dla cieląt i drobiazgu, które potrzebują reparacyi tak przyciesi, jako i dachu.  Podwórze łatami wkoło ogrodzone. Studnia przy podwórzu potrzebuje reparacyi, węborek u niej w zielazo oprawny dobry. Przy owczarni chałupa owczarska z izbą, jak i komorą dobra, piec, drzwi także dobre, dach i okna cokolwiek potrzebują reparacyi. [...] Przy tym folwarku jest także chmielnik pański piękny, w dobrym stanie i wkoło ogrodzony. Do tego chmielnika jest gracy 5 zielaznych i 1 pal zielazny. Opis zawiera też wykaz innych domów chałupniczych Podaje również inwentarz żywy: bydła młodego szt. 31, gęsi 34, kur 60.

Wg M. Radtkego, koloniści w Kaplinie otrzymali ziemię zupełnie darmo z obowiązkiem odrabiania tylko dniówki tygodniowo na folwarku. Otrzymali też prawo wolnego wypasu bydła i zbierania drewna w pańskich lasach. W 1788 r. tylko 1 chałupnik nie odrabiał pańszczyzny. Przy folwarku mieszkało bowiem 4 chałupników, w tym 1 oczynszowany. W 1890 r. gmina wiejska obejmowała 284 ha, w 1908 r. – 286 ha. W 1778 r. było tu 6 dymów, w 1837 r. – 11 domów, w 1871 r. – 24, w 1885 r. – 33, w 1905 r. – 38. W 1905 r. spisano tu 63 gospodarstwa domowe. Obecna osada zbudowana została – w miejsce spalonej w 1945 r. wsi? – w latach 70. jako wzorowe osiedle leśne dla 28 rodzin. W 1837 r. – mieszkały tu 72 osoby, w 1871 r. – już 217, w 1885 r. – 267, w 1905 r. – 247. Obecnie (2003 r.) osada zamieszkała jest przez 139 osób. Wieś została skolonizowana przez niemieckich protestantów i taka pozostawała przed 1920 r. W 1871 r. mieszkało tu 10 kat., w 1885 r. – już tylko 3, zaś w 1905 r. – obok ewangelików mieszkało tu 31 wyznawców innego wyznania chrześcijańskiego, ale ani jeden katolik.

Zwierzyniec to z kolei przysiółek, rozciągający się po wsch. stronie jeziora Szeken Mały, 1 km na pn.-wsch. od Mokrzca. Był tu zapewne niegdyś jakiś leśny ostęp zwany zwierzyńcem, a nazwa ta w 1751 r. przeszła na nowo założone olędry, w 1846 r. – Zwierzyniec. Nazwa ta dość późno została zniemczona, bowiem w spisie z 1890 znajdujemy jeszcze odsyłacz Zwierzenice siehe Thiergarten, co jest dosłownym tłumaczeniem. Z przywróceniem nazwy pol. nie było problemów. Ale w latach 1933-54 były to... trzy miejscowości tej samej nazwy: wieś w gromadzie Mokrzec, gm. M-d, oraz osada i leśniczówka w gromadzie i gminie M-d. Pod n. Zwierzyniec funkcjonowały w przeszłości nawet dwie różne leśniczówki. Pierwsza znajdowała się ok. 1,5 km na pn.-wsch. od wsi, na pn. od j. Środkowego, wspomniana już w 1846 r. Po wojnie leśniczówka tej nazwy znajdowała się na terenie dawnej wsi Radusz, między nowszymi leśniczówkami Mokrzec i Kamień. P. Anders wymienia (1982) na 6. kilometrze szlaku z Błota dawną leśniczówkę Zwierzyniec: Po południowej stronie zabudowań rosną: wspaniały dąb o obwodzie 730 cm oraz wiąz górski (brzost) o obwodzie 480 cm i zwyrodniałym pniu...Jeszcze w 1980 r. wyróżniano tu osadę i przysiółek.

Początkiem obecnego przysiółka była wieś olęderska, założona 1.11.1751 r. w miejscu zarośli, niewątpliwie przez dziedziców dóbr sierakowskich, skoro przywilej lokacyjny nosi tę samą datę, co akt założycielski Nowego Zatomia. Kolonia liczyła 7 dymów. Pamiątką po niej jest charakterystyczna rozproszona zabudowa. Na mapach dają się wyróżnić dwie grupy zabudowań: jedna ciągnie się w kierunku pn. wzdłuż wsch. brzegu jeziora, druga – wzdłuż drogi do Nowego Zatomia (osada i przysiółek?).  W 1890 r. wieś obejmowała 158 ha pow., w 1905 r. spisano tu 25 gospodarstw domowych. W 1885 r. wieś obejmowała 13 domów i 103 mieszkańców, w 1905 r. – 15 domów i 111 osób. Dziś (2003 r.) mieszka tu 28 osób.

*opracowane na podstawie: "Monografia Międzychodu" Jerzy Zysnarski, lipiec 2005