Gorzycko Stare

Sołtys:
Grzegorz Derfert
Gorzycko 8
64 - 400 Międzychód
tel. 697 522 941

Gorzycko*

Czasami nazywane Starym Gorzyckiem, wieś sołecka położona przy drodze z M-du do Nowego Gorzycka, 3 km na pd.-zach. od miasta, między trzema jeziorami. W skład wsi wchodzą też Sterki.

Ok. 1870 r. po puszczeniu wody z jeziora Wielkiego odkryto dawną osadę palową o nieokreślonej chronologii. Siedem lat później przeprowadzono badania obserwacyjne. Pale stwierdzono m. in. wokół wyspy. Znaleziono ceramikę, topór żelazny, żarna, rogi jelenie i kości. Jak podawał SGKP, 1 km od jeziora odkopano cmentarzysko, skąd wydobyto urny garbowate i brązową szpilkę. Początek współczesnej wsi dał jednak gród, który znajdował się we wsch. części wsi, 100 m na zach. od j. Wiejskiego. Istniał on w latach 1100-1250, miał kształt stożkowaty z rowem. Z podgrodzia rozwinęła się zapewne obecna osada. Ludność z czasem nazwała to miejsce Zbójecką Górą. Obecnie wzgórze to nazywane bywa Kuberek.

Najstarsza wzmianka o wsi pochodzi z 1397 r., kiedy wspomniano ją po nazwą Gorziczsko, Gorziczko. Następne: w 1401 r. – Gorzice, 1404 r. – Gorzicze, 1418 r. – Goriczsko, 1422, 1424 r. – Gorziczsko, 1425 r. – Gorziska. Z chwilą pojawienia się Nowego Gorzycka (pierwsze wzmianki z lat 1424-34), dziś wieś w gm. Pszczew, pierwszą osadę zaczęto nazywać starą: w 1426 r. – Antiqua Gorziczsko, w 1434 r. – Stare Gorziczko, Staregorziczsko, w 1508 r. – Gorzisko Antiqum, w 1563 r. – Gorzisko Antiqua, w 1577 r. – Gorzicka Antiqua, ale w 1510 r. – Gorziczko. W Opisie z 1846 – Gorzyca star., w SGKP – Gorzyca stara, niem. Alt Goertig.  Niemiecka nazwa urzędowa, będąca kalką polskiej pojawiła się znacznie wcześniej. Nazwa ma charakter topograficzny i nawiązuje do okolicznych wzniesień.

Była to odwieczna własność rycerska. Już w końcu XIV w. zaistniał tu podział na dwie siedziby rycerskie. W latach 1396-1426 r. właścicielem części Gorzycka był Tomisław Bryl. Jest wielce prawdopodobne, że wżenił się w Gorzycko, gdyż w wielu swoich procesach występował razem żoną Haszką, zapewne siostrą Jana i Święszki vel Święchny, też piszących się z Gorzycka. Przed 1426 r. zadłużoną posiadłość nabył Henryk Konopka z Bukowca. Był on zapewne bratem Andrzeja, Fabiana i Piotra (Piecza) z Bukowca, sam występuje w latach 1412-36. Przed 1445 r. właścicielem tej części wsi został Wincenty, piszący się w latach 1445-48 niegdyś Gorzycki. Kolejny sukcesorem był niejaki Wyszak wspomniany w 1475 r. obok Sędziwoja jako właściciel zadłużonej wobec skarbu części Gorzycka. Posiadłość przeszła na Andrzeja Koźlę Gorzyckiego, może syna Wyszaka, występującego w l. 1477-85. Jego żona Synocha, pani Gorzycka, Gorzycka Koźlina, której w 1477 r. mąż zapisał po 100 grzywien posagu i wiana na połowie dóbr w Gorzycku, od 1508 r. tytułowana była wdową i jeszcze w 1547 r. miała folwark w Gorzycku.

Drugą połowę Gorzycka posiadał Świętosław (Święszek) Stopirka z Gorzycka, Gorzycki, występujący w latach 1400-06. Miał on dwoje dzieci: Grzymkę i Jana, o którym po 1401 r. nie ma już żadnych wiadomości. Natomiast Grzymka przed 1417 r. wyszła za Dobiesława, który zapewne jest tożsamy z Dobiesławem z Gorzycka, Gorzyckim. W 1445 r. sprzedał on połowę wsi za 500 grzywien Sędziwojowi z Niewierza.

Sędziwój z Gorzycka, Gorzycki, jak też Niewierski z Gorzycka  († przed 1481), syn Bodzęty i Agnieszki Niewierskich z Wierzbna, brat Dobrogosta Wierzbieńskiego i Mikołaja Niewierskiego, znany od 1434 r jako właściciel Nowego Gorzycka, miał też swoje dziedziny w Goraju, Krobielewie i Przytocznej. W 1481 r. wystąpiła wdowa po Sędziwoju, Katarzyna, wzmiankowana jeszcze w 1486 r. Miała ona dwóch synów Mikołaja i Stanisława Wierzbieńskich, którzy dzielili się połową Gorzycka w latach 1485-1510.

W 1508 r. pobór podatków objął część Mikołaja Wierzbieńskiego, czyli Gorzyckiego – 3 łany oraz część Synochy, wdowy po Andrzeju Koźla Gorzyckim, i Stanisława Wierzbieńskiego – 7 łanów. W 1509 r. część Synochy obejmowałs 5½ łana, Mikołaja – 3 łany, Stanisława – 1½ łana, w 1510 r. – część Mikołaja – 5½ łana + 3 łany, część Stanisława – 1½ ł. Być może Mikołaj wykupił część wsi należącej do Synochy, której pozostał folwark. W 1536 r. podziału dóbr dokonali już bracia Maciej i Serafin Wierzbieńscy (synowie Mikołaja czy Stanisława?). W wyniku kolejnej ugody z 1547 r. Serafin Wierzbieński czyli Zdunowski dał Bodzęcie Gorzyckiemu (synowi Synochy?) Bielawy i dwa ostrówki w zamian za kwartę (¼) śladu. W 1577 r. płatnikiem podatku był Maciej Gorzycki (syn Bodzęty czy raczej tożsamy z M. Wierzbieńskiem?). W 1580 r. część Macieja Gorzyckiego i Andrzeja Wierzbieńskiego obejmowała m. in. 8 ½ ł. oraz ½ ł. karczemnego, łącznie znowu 9 łanów.

Nie wiemy, co się działo z posiadłością przez następne pół wieku. W 1635 r. Gorzyski kupił Jerzy Unrug († 1652), dziedzic M-du i przedmieść wraz z Wielowsią. Po jego śmierci, skutkiem nieznanej transakcji, Gorzycko przeszło na spadkobierców jego brata Baltazara († przed 1634), właściciela Muchocina i Strychów. Nie na długo jednak, gdyż wieś wróciła do rąk dziedziców M-du. Chyba jeszcze w czasach Krzysztofa (IV) Unruga (1689-1763) Gorzycko zostało związane z majątkiem w Gorzyniu. Po ostatniej wojnie majątek został znacjonalizowany. Obecnie stanowi gospodarstwo doświadczalne i należy do ZD poznańskiej AR w Gorzyniu.

Sama wieś, położona między jeziorami Wielkim i Gorzyckim, zawsze miała charakter dworski. Katastry podatkowe z lat 1508-10 podawały tu łącznie 10 łanów, ale dla potrzeb podatku kościelnego [Liber Beneficiorum] w 1510 r. ujawniono tylko 3 łany osadzone i 1 opuszczony. W 1563 r. pobór objął 9½ łana i karczmę, ale w 1564 r. dziesięcina dla biskupa liczona była od 7 łanów kmiecych. W 1580 r. pobór objął 8½ łana, 5 zagrodników, 4 komorników, 1 rataja [colonus], pasterza z 20 owcami i karczmę na ½ łana. W 1890 r. cała wieś liczyła 912 ha, w tym gmina wiejska tylko 58 ha, w 1908 r. – 912,2 ha (58,4). Spisano wówczas 36 gospodarstw domowych, w tym tylko 4 w gminie.

W 1837 r. doliczono się tu 17 dymów, w l. 1871-85 było wciąż tylko 18 domów (w tym tylko 4 w gminie wiejskiej), 1905 r. – ledwie 16. W 1982 r. niewiele więcej, bo 25. Wieś ta nigdy nie była zbyt ludna. W 1837 r. mieszkało tu 178, w 1871 r. – 209, 1885 r. – 212. w 1905 r. – 191; po ostatniej wojnie ludność zaczęła się stopniowo zmniejszać: w 1970 r. – 178, w 1978 r. – 152, 1988 r. – 130. Obecnie (2003 r.) wieś liczy 138 mieszkańców.

Stosunki religijne we wsi i we dworze były zmienne. W 1885 r. w okręgu dworskim było 127 prot. i 50 kat., w 1905 r. – 48 i 123, z kolei we wsi mieszkało w 1885 r. 21 ew. i 14 kat., w 1905 r. – 16 ew. i 4 kat. Generalnie katolicy stanowili tu w 1871 r. 32% mieszkańców, w 1885 r. – 30,2%, w 1905 r. – 66,5%. Wszyscy prot. byli Niemcami, natomiast 113 katolików uważało się za Polaków (59,2%). Wieś zawsze związana z biskupstwem poznańskim. W 1508 r. przypisana była do par. w Kamionnej i Wierzbno. W 1510 r. – do par. Wierzbno w dekanacie wroneckim. W 1580 r. i w l. 1603-07 potwierdzona w parafii Kamionna. Katolicy należeli do tej parafii jeszcze w 1908 r. i prawdopodobnie także po 1945 r. W 1974 r. wieś została włączona do nowej parafii Niepokalanego Serca NMP w M-dzie. Parafia protestancka znajdowała się zawsze w M-dzie, co jest potwierdzone od 1777 r.

W końcu XIX w. doliczono się tu 30 analfabetów, co stanowiło 14% ludności. Szkoła katolicka i prot. znajdowała się wtedy w Gorzyniu. Mapa z 1941 r. pokazuje szkołę na pn. od jeziora Wiejskiego, przy drodze do M-du. W latach 70. była tu filia Zbiorczej Szkoły Gminnej.

W okresie międzywojennym Gorzycko było miejscowością graniczną po stronie polskiej. Po okresie okupacji hitlerowskiej wieś została wyzwolona 28.01.1945 r. Przed 1945 r. znajdowało się tu przejście graniczne na drodze do Strychów. W latach 1930-31 na przejściu tym zanotowano kilka incydentów. W nocy 4/5.10.1930 r. uszkodzono polskie znaki graniczne, 7.04.1931 r. młodzi Niemcy z Berlina wyrwali zaporę, pięć dni później odnotowano podobną próbę.

W 1908 r. przysiółkiem w okręgu dworskim Gorzycka były Sterki, dawniej folwark, obecnie osada, uchodząca dziś za część wsi, choć położona 2 km na pd. od niej, po pd. stronie drogi nr 3. Przy drodze, obok osady, znajduje się parking z zajazdem, urządzony w dawnych obiektach granicznych. Po Traktacie Wersalskim była tobowiem także miejscowość graniczna po stronie polskiej.

Najstarsze zapisy nazwy tej osady dotyczą nazwy polnej. W 1640 r. wspomniano Goray – pessula agri Szterka głowna... ad eandam Szterka. W latach 1760-1783 w Przytocznej występował grunt Styrki. Ok. 1777 r. – na Styrkach, ok. 1777 r. – fundus [= posiadłość ziemska, założenie] Styrki. Jako Sterki folwark po raz pierwszy wspomniane w 1846 r. Pod koniec XIX w. używano niekiedy formy Sterka. W 1885 r. zapisane urzędowo jako Sterki Vw., w 1908 r. – już Sterke. Nazwa oznacza «kolec, zawada», od czeskiego strk.

Początki folwarku mogą jednak sięgać lat sprzed 1777 r. Należał wówczas do majątku w Przytocznej, w poł. XIX w. – w Goraju, przed 1885 r. należał do majątku rycerskiego w Gorzycku. W 1837-1905 był tu 1 dom. W 1837 r. mieszkało tu 7 osób, w l. 1885-1905 – 14. Obecnie (1982) – 8.

 *opracowane na podstawie: "Monografia Międzychodu" Jerzy Zysnarski, lipiec 2005