Mnichy / Mniszki

Sołtys:
Irena Idziak
Mnichy 5
64-421 Kamionna
tel. 508 910 257

PLAN ODNOWY MIEJSCOWOŚCI MNISZKI NA LATA 2011-2018 

 Centrum Edukacji Regionalnej i Przyrodniczej w Mniszkach

Mnichy*

Wieś sołecka, położona w dolinie Kamionki, 3 km na pd. od Kamionnej. W skład sołectwa wchodzą też Mniszki.

Nie ulega wątpliwości, że n. wsi nawiązuje do czasów, gdy właścicielem wsi do pocz. XV w. był klasztor w Paradyżu. Dało to asumpt dla niektórych badaczy, by utożsamić tę wieś z zaginioną osadą Kamionka, nadaną cystersom przed 1257 r. Dokument z 1408 r., wymieniający jeszcze obie miejscowości, wyklucza jednak taką tożsamość. Wieś Mnichi wspomniana została w 1403 r., w 1408 r. – Mnych, 1435 r. – Mnichi, 1439 r. – Amichy, Mnichy, 1466 r. – Mnychy, 1540 r. – Mnychi, 1580, 1658-62 – Mnichi, 1750 r. – Mnichy. Nie później niż w końcu XVIII w. powstał po sąsiedzku nowy folwark zwany Małe Mnichy, stąd wieś zaczęto nazywać Mnichy Wielkie, tak m. in. w 1846 r. Urzędowo posługiwano się zgermanizowaną formą Groß-Münche. W XX w. upowszechniła się pol. n. jednowyrazowa.

Własność duchowna, od XV w. – szlachecka. Dawna posiadłość klasztoru paradyskiego w Mnichach poświadczona jednak dopiero w 1403 r. W latach 1408-35 do szło do transakcji, w rezultacie której Dobrogost Koleński stał się idealnym współwłaścicielem do spółki z opatem dóbr Mnichy, Prusim, Gralewo i Miłostowo. Połowy te miały wrócić do klasztoru dopiero po śmierci Dobrogosta, jednakże już w 1439 r. opat dał wsie Mnichy i Miłostowo (a może tylko swe połowy?) Sędziwojowi z Ostroroga, który był już zapewne w posiadaniu M-du i innych dóbr m-dzkich. Jego syn, Stanisław z Ostroroga, od 1434 r. właściciel także Tuczęp, zapisał w1449 r. swej żonie Beacie z Bystrzycy po 400 grzywien posagu i wiana na połowie dóbr m-dzkich oraz m. in. całej wsi Mnichy. W 1466 r. drogą zamiany wsie Mnichy, Tuczępy, Miłostowo i Gralewo otrzymał Sędziwoj Grodziski († 1467), który osiadając tu dał początek rodowi Mniskich herbu Nałęcz. Z małżeństwa z Barbarą miał synów Macieja († po 1470), Jana († 1471), Marcina († po 1494) i Stanisława († 1512/1524) Mniskich. Jan Mniski, żonaty z Anna Rozbicką († po 1520), miał syna Sędziwoja († po 1513), który odziedziczył m. in. wieś Linie i przyjął nazwisko Liński.

Podziału dóbr w 1492 r. dokonali już tylko Stanisław i Marcin, otrzymując po ½ wsi Mnichy z połową tutejszego folwarku, oraz części w Miłostowie, Tuczępach i Gralewie. Marcin Mniski, żonaty z Małgorzatą Jabłkowską († 1494), miał córkę Helenę Mniską († po 1537), która przed 1510 r. została żoną Stanisława Krzyszkowskiego z Łoskunia. W 1515 r. sprzedała ona mężowi połowy wsi Tuczępy, Miłostowo i Linie za 1000 grzywien. Ich synami byli Mikołaj († po 1538), Jan († po 1547) i Wacław († po 1538) Krzyszkowscy. Nie uczestniczyli oni już w działach Mnichów.

Z kolei Stanisław Mniski w 1512 r. otrzymał od bratanicy Heleny ½ wsi w zamian za m. in. połowę wsi Linie. Z żoną Anną Chrzypską († po 1549) miał co najmniej 8 dzieci. Synowie – Dobrogost († po 1524), Andrzej, Stanisław, Wincenty († po 1523) i Mikołaj Mniscy – otrzymali więc całą wieś.  Były też trzy córki: Zofia, Dorota i Helena. Zofia Mniska poślubiła przed 1500 r. Michała Prusimskiego, a w 1505 r. miała skwitować odbiór majątku po ojcu i matce w Mnichach, Tuczępach, Miłostowie i Gralewie.

Stanisław Mniski, syn Stanisława, proboszcz w Koźminku, Radzyniu i Obornikach, w 1549 r. prezentowany na probostwo w Pszczewie, oddał w 1547 r. swą część Mnichów i ½ Miłostowa braciom Andrzejowi i Mikołajowi. Andrzej Mniski († po 1567) zapisał swej żonie Jadwidze Mrowińskiej († po 1579) w 1540 r. po 260 grzywien posagu i wiana na ½ części z działów we wsiach Mnichy, Tuczępy, Gralewo i Miłostowo, a w 1549 r. – po 550 grzywien na połowach Mnichów. i Tuczęp. Miał z nią co najmniej 2 córki: Agnieszkę († po 1585), trzykroć zamężną za Stanisławem Kowalskim, Krzysztofem Stachowskim i Janem Kucharskim, oraz Dorotę († po 1603), też potrójną mężatkę z Januszem Herstopskim, Stanisławem Jeżewskim i Mikołajem Rozdrażewskim.

Ostatni z synów Stanisława – Mikołaj Mniski († 1557) poślubił Zofię Strzelecką († po 1585). Miał z nią córkę Annę († po 1616), dwukrotną mężatkę, oraz synów: Stanisława i Jana. Obaj bracia wystąpili jeszcze razem w 1577 r. jako płatnicy poboru z Mnichów. Stanisław Mniski († ok. 1579), syn Mikołaja, poślubił Dorotę Bukowiecką († po 1596) i miał z nią córkę Annę, żonę Jana Grota. Dorota z kolei wyszła ponownie za Wojciecha Górskiego. W 1580 r. płatnikiem poboru z Mnichów obok Jana Mniskiego był już Jan Strzelecki, jego wuj lub kuzyn.  Jan Mniski († po 1613) dopiero w 1585 r. poślubił Anną Herstopską († po 1599) i miał z nią 2 synów Łukasza i Sędziwoja.

Sędziwój Mniski w 1633 r. poślubił Jadwigę Grabską, oboje † po 1635 r., a o ich potomstwie nic nie wiadomo. Z kolei Łukasz Mniski († po 1649) poślubił po 1618 r. Ewę Orzelską († po 1645), z którą miał syna Jana Mniskiego († po 1661) oraz córki: Barbarę (żona Stanisława Kłosowskiego, zm. po 1653), Annę (żona Stanisława Zakrzewskiego, zm. po 1699), Zofię († po 1663), Helenę (żona Wojciecha Szudrawskiego, zm. po 1677) i Izabelę, która 1663 r. wyszła za mąż za Wojciecha Zabłockiego. Drugą żoną Jana była Jadwiga Drzewiecka († po 1648). Nie wiadomo jednak, którzy z potomków Jana i jak długo posiadał jeszcze Mnichy.

Istnieją ślady obecności tu Brezów. Po nich, zapewne na pocz. XVIII w., pojawiła się rodzina von Hase. Od 1742 r. jako właściciel części dóbr występuje Jerzy Haza Radlic, syn Aleksandra Hazy i Ursuli Goltz, brat dziedzica Lewic. Zapewne ten sam, co Jerzy Sebastian Radlica Haza (z Radlic Haza), który w 1750/51 r. zamierzał opuścić posiadłość Mnichy - Gralewo. Być może dobra te przejęli Prusimscy, bowiem w końcu XVIII w. na Mniszkach siedział Wincenty Prusimski. W 1837 r. właścicielem był Rissman. W II poł. XIX w. gospodarzył tu radca ziemski Keibel, który w 1874 r. wybrany został do rady parafialnej, a jego żona pochodziła z Unrugów. W końcu XIX w. posiadłość miała status majątku rycerskiego [Rittergut]. Informator pocztowy z 1912 r. określał Mnichy jako domenę królewską. W okresie międzywojennym właścicielem majątku był Kazimierz Szmidt. Po ostatniej wojnie majątek znacjonalizowano. W końcu lat 40. był to majątek Państwowych Nieruchomości Ziemskich i siedziba Zespołu PNZ. Później w gestii PGR. W latach 70. w KR Goraj, ok. 1991 r. jeszcze PPGR Mnichy. Później Gospodarstwo Rolne inż. Kazimierza Karczewskiego.

W połowie XVIII w. dwór składał się z 2 izb (okna i piece dobre, nowe), izby czeladnej pod nimi, 2 komór i sklepu (piwnicy). Trudno uznać to za rezydencję, raczej siedzibę zarządcy wzgl. dom gościnny właścicieli. Obecny dworek pochodzi z 1908 r. Obok park krajobrazowy, w którym znajdują pomnikowe okazy cisów o obw. ponad 1 m, 3 lipy (510-580 cm), stary świerk i dwa miłorzęby. Zachował się opis folwarku dworskiego z 1750 r. Oprócz dworu obejmował on stodoły 3, w których się znajduje żyto, jęczmień, owies według karbów oddanych. Owczarska chałupa dobra i stodółka jest przy niej, owczarnia dobra, nowa, w której się znajduje owiec maciorek starych 120, skopów 100, dwuletnic maciorek 25, dwuletnich skopów 26, owieczek jagniąt 59, skopków 70, co facit in nro [łącznie] 400. Ratajska chałupa o 2 izbach, w której mieszkają rataje, Andrzej jest poddany, drugi niepoddany. Każdy z nich ma wołów 8 pańskich, facit 16, krowę także każdy ma pańską i świnię pańską, z dworu dostaje im się mendel [= 15] kur, z których powinność ich jest kapłonów oddać 15, kurcząt 15, jaj-ec mend. 30 [= 450], pogłównego z tych ratai gospodarz z parobkami na 2 raty 12 zł oddać powinien kożdy, owczarz poddany z żoną ma swoją rolę, aby z dworu od wiec zboża nie brał, na którą 4 ćw. międzyrzeckiej miary wysieje. Obora nowa, z pokryciem, dobra i sypanie tudzież na owczarni drugie sypanie, krów oddaje się 2 według dawnego inwentarza od impp. Brezów [à 5a]. Wozownia nowa i chlewy dla drobiazgów i świni. Mielcuch, w którym się znajduje kocioł i wszelki porządek, do niego gorzelnia we dworze, przy mielcuchu mieszkanie o 2 izbach nowe i pokrycie na nim nowe z dranic [= gontu].

Miejscowość leży w głębokiej dolinie Kamionki, w sąsiedztwie kompleksu lasów. W 1546 r. toczył się proces o odnowienie granic między wsiami Mnichy i Gralewo. Wspomniano wówczas kopiec narożny, który rozdzielał obie wsie i Tuczępy. Wieś zawsze miała charakter dworski, następnie PGR-owski. W 1871 r. okręg dworski obejmował 5400 mórg (1378,6a ha), w 1890 r. – 1368 ha, w 1908 r. – 1367,7 ha. W 1508 r. we wsi nie było już kmieci, w 1563 r. wspomniano zagrodników, w 1580 r. w obu częściach było po 4 zagrodników. W opisie z 1750 r. wspomina się tylko 1 poddanego chałupnika oraz kilku innych poddanych i niepoddanych. Przed 1750 r. zaistniał jakiś pożar wsi, spowodowany przez krawca, który był niepoddany, ale że zapalił wieś, więc ma być poddany albo szkodę zapłacić. W 1905 r. spisano tu 67 gospodarstw domowych.

W 1837 r. wieś liczyła 20 dymów, w 1871 r. – 34 domy (w całym okręgu dworskim), w 1885 r. – 30, w 1905 r. – 17. W 1982 r. składała się z  25 zabudowań. W 1837 r. doliczono się tu 171 dusz, w 1871 r. – 399 (w całym okręgu), w 1885 r. – 401, 1905 r. – 249. Ostatnio wieś wyludnia się: 1970 r. – 212, 1978 r. – 196, w 1988 r. – 207, w 2003 r. – 178. W XIX w. wieś była zdecydowanie katolicka. Protestanci stanowili w 1871 r. 23,6% mieszkańców, w 1885 r. – 29,9%, w 1905 r. – 20,5%. Wszyscy ewangelicy byli wówczas Niemcami, wśród 290 kat. było ich tylko 14. Polacy stanowili więc ¾ mieszkańców okręgu dworskiego. Wieś leży na obszarze diec. poznańskiej. Przynależność do parafii w Kamionnej potwierdzona od 1580 r. Ewangelicy należeli do parafii w M-dzie, w latach 1896-98 – przejściowo w parafii Mechnacz, od 1.01.1898 r. – w parafii Miłostowo. W końcu XIX w. szkoła katolicka była na miejscu, ewangelicka – w Mniszkach. W 1871 r. było 85 analfabetów. Szkoła istniała jeszcze na pocz. lat 90. W 1998 r. wspomniano przedszkole.

W 1580 r. odnotowano pasterza z 20 owcami. Tradycje owczarskie kontynuowano jeszcze w poł. XVIII w. W poł. XVIII w. istniała tu karczma (karczma nowa ze stajnią, oknami).  W 1750 r. wspomniana krawca, mularza [murarza] i grabarza. Był też wtedy mielcuch, gdzie wytwarzano piwo. Tego samego okresu sięgają tradycje gorzelnicze. W końcu XIX w. była tu gorzelnia parowa. W latach 40. w gestii PNZ, następnie PGR. Wspomniana jeszcze na pocz. lat 90. W końcu XIX w. była tu też cegielnia.

W 1508 r. wymieniono 2 młyny: 1-kołowy korzecznik należał do Jana Mniskiego, drugi, też o 1 kole – do Jana Strzeleckiego. W 1750 r. obok młyna była pieła, czyli tartak. Drugi młyn we wsi, ale już nie tartak, pojawił się na krótko ok. 1830 r. Znajdował się na pn. od wsi, poniżej drugiego. W 1750 r. młynarzem był Piotr, poddany, choć młyn i pieła – okupny, ale powinien dać młynarz według przywilejów 24 ćw. międzychodzkiej miary, to jest do siewu małder, a drugi małder na ratajów, co czyni 13 ćw., kapłonów 2, gęsi 2, za puste ogrody odstępów daje grucy 3 wiert. do dworu, siemię na olij darmo tłuc, do dworu blochów 30 rznąć powinien i czwarty oddać tak od pańskich blochów, jak też innych. Wieprza tuczyć albo za niego dać 15 tynf., pogłówne na 2 raty 20 zł, na olij siemię, kaszę, mąkę bez miary mleć powinien, słody także, za co dostaje 3 garce piwa młodego z mielcucha. Bloch albo wyrobienie drzewa z lewickiego boru według działu braterskiego odwieźć powinien, do żęcia powinien przysłać 3 dni podczas żniw, a że ten młynarz mniski w retentach pozostał w drogich czasach, co facit 2000 i kilka zł według regestru i podpisania młynarzów, które powinni oddać jmp. Hazie. Wg map młyn funkcjonował do lat 30. XX wieku. Ostatni obiekt wzniesiono ok. 1900 r. i istnieje do dziś.

Na pocz. lat 20. duże wpływy w majątku miał Związek Zawodowy Robotników Rolnych i Leśnych. W 1922 r. wybuchł tu strajk robotników rolnych. W odwecie właściciel zawiesił wypłaty. Pozwany do sądu wygrał proces.

Mniszki to dawny folwark, obecnie przysiółek nad Kamionką, 1 km na pd. od Mnichów. Powstał on nie wcześniej niż w II poł. XVIII w. zapewne na gruntach Mnichów, stąd n. wsi. W 1 846 r. nazywano jeszcze Mnichy, podczas gdy sąsiednia wieś nosiła już n. Wielkie Mnichy. Później już Mnichy Małe, urzędowo zaś Klein-Münche. Nazwa deminutywna upowszechniła się dopiero w XX wieku. W końcu XVIII w. folwark był własnością starościca obornickiego Wincentego Prusimskiego. W latach 1809-12 majątek ten dzierżawił Franciszek Ksawery Alkiewicz. Następnie w posiadaniu jednej z gałęzi rodziny Unrugów, którzy przenieśli swą siedzibę do Tuczęp. Jeszcze w końcu XIX w. folwark Mniszki należał do okręgu dworskiego Tuczępy (majątek rycerski), zaś wybudowanie [Klein-Münche Ab.] do gminy wiejskiej Tuczępy, tak było w 1890 i 1908 r. W latach 1933-54 przysiółek w gromadzie Tuczępy.Przed 1976 r. trafił do sołectwa Mnichy.

Dwór został zbudowany w I poł. XIX w. zapewne już dla Unrugów. W latach 70. XIX w. całe dominium dworskie obejmowało 4480 mórg (1143,7 ha) ziemi. W 1837 r. było tu 8 dymów, w 1885 r. – 9 domów (7 folwarcznych i 2 chłopskie), 1905 r. – 9 (6 + 3). W 1837 r. spisano tu  81 dusz, w 1885 r. – 73 (59 w folwarku i 15 we wsi), w 1905 r.  – 60 (43 + 17). W końcu XX w. nastąpiła stabilizacji ludności: 1970 r. – 83, 1978 r. – 71, 1988 r. – 75, 2003 r. – 69. Wieś była mieszana religijnie. W latach 70. XIX w. w całym okręgu dworskim protestanci stanowili 45% mieszkańców. W samych Mniszkach może nawet więcej, skoro tu powstała szkoła ewangelicka.

Młyn wodny we wsi rejestrują mapy od końca XVIII w. do lat 60. XX wieku. W latach 40. był to już młyn parowy. W końcu XIX w. funkcjonowała gorzelnia parowa. W końcu lat 40. XX w. należała do Samopomocy Chłopskiej. W okresie międzywojennym 1 km na pd.-wsch. od wsi znajdowała się cegielnia. Do lat 90. XX w. na skraju wsi funkcjonowała przemysłowa tuczarnia trzody chlewnej.

*opracowane na podstawie: "Monografia Międzychodu" Jerzy Zysnarski, lipiec 2005