Gorzyń

Sołtys:
Jarosław Grzelachowski 
Gorzyń 10
64 - 400 Miedzychód
tel. 0 95 748 11 84
kom. 502 307 099

 www.gorzyn.miedzychod.pl 

Gorzyń*

Wieś sołecka, niegdyś dworska, położona 4 km na pd. od M-du na skrzyżowaniu dróg lokalnych z drogą krajową nr 24 (Skwierzyna - Poznań), obok nieczynnej linii Zbąszyń - M-d. Na terenie sołectwa znajduje się Rolniczy Zakład Doświadczalny poznańskiej AR z folwarkiem doświadczalnym (Kaucja).

Miejscowiść wspomniana została po raz pierwszy w 1415 r. jako Gorzin, w 1424 r. – Gorzen, 1429 r. – Gorzenya, 1437 r. – Gorzeny, 1462 r. – Gorzen, 1564, 1846, 1908 – Gorzyn. W SGKP – Górzyn. Nazwa o charakterze topograficznym pochodzi od wyrazu góra. Mimo zapisu z 1658 r. w kronice kościoła ew. w M-dzie – Gorschin, w 1701 r – Görschin, a także Gorsin na portrecie z 1659 – wersja niemiecka tej nazwy nie powstała.

Niegdyś własność rycerska. Pierwszym znanym właścicielem wsi był Mikołajczyli Nikiel z Gorzynia, Gorzyński, znany od 1415 r. Wyniósł się stąd przed 1448 r. Jego synami byli Jan i Marcin z Gorzynia, z którymi w 1424 r. toczył spór. W l. 1424-27 Mikołaj toczył też spór z Olbrachtem z Gorzynia, Gorzeńskim, który w 1437 r. pisał się już z M-du. Był on po ojcu herbu Przosna, po matce – Bogoria, co raczej wyklucza jego tożsamość z Olbrachtem Kwileckim (1399-1400). Nie wiadomo też, co go łączyło z Olbrachtem, wójtem w M-dzie, wspomnianym wraz z żoną Grzymką w 1408 r. W 1427 r. szlachectwo Olbrachta naganił Dobrogost z Kolna. W l. 1426-37 występuje syn Olbrachta – Czema.

W 1429 r. pełnomocnik podkom. kaliskiego Dobrogosta z Szamotuł przedłożył dokument nabycia [litera resignatoria] trzecich części m. Kamionna, wsi Skrzydlewo i Gorzynia, zaś woźny pozwał wszystkich, którzy by rościli sobie prawo bliższości do tych dóbr, a ponieważ nikt nie stanął przed sądem, przeto są nadał dokumentowi stałą moc. Szamotulscy tych dóbr jednak nie otrzymali, zaś właścicielami Gorzynia stali się Kamieńscy z Kamionnej. Już w 1434 r. Jan z Kamionnej, Kamieński zapisał żonie Jadwidze po 100 grzywien posagu i wiana na dwóch częściach swoich dóbr w Kamionnej, Skrzydlewie i Gorzyniu.

W 1440 r. dziedzicem w Gorzyniu był Mikołaj Kamieński († po 1448 r.), brat Andrzeja, który w 1443 r. pisał się z Gorzynia i Skrzydlewa, obaj byli synami Dobrogosta i Wichny. Potomkami jednego z nich byli bracia Jan, Stanisław i Marcin. W 1472 r. dokonali oni podziału dóbr po ojcu i matce w ten sposób, iż Stanisław zatrzymał Skrzydlewo, zaś Jan i Marcin – Gorzyń., którym natychmiast podzielili się po połowie. Wspomniany w 1443 r. Jan Gorzeński może być więc tożsamy z Janem Kamieńskim, Gorzeńskiem, występującym od 1467 r. jako pleban w Kamionnej († 1476). Połowę jego części musiał odziedziczyć Stanisław Skrzydlewski, Gorzeński, skoro w 1477 r. zapisał on swej żonie Małgorzacie po 100 grzywien posagu i wiana m. in. na czwartej części Gorzynia. W 1577 r. płatnikiem poboru z Gorzynia był Wojciech Gorzyński. W 1580 r. przy poborze wspomniano trzy dziedziny w Gorzynie: Jana Gorzyńskiego (3 półłany, 4 zagrodników, 2 komorników), wdowy (po Wojciechu?) Gorzyńskiej (4 półłany, 2 zagr., 1 komornik, pasterz z 45 owcami, 2 kwarty roli, młyn) oraz Macieja Gorzyńskiego (2 półłany, 1 zagr. wolny). W 1591 r. stroną w podziale boru był Łukasz Gorzeński.

Tradycja przekazuje, że wśród nabytków Krzysztofa Unruga w 1597 r. miał być również Gorzyń, ale to raczej niemożliwe, by wieś ta już wtedy wchodziła w skład dóbr m-dzkich. Nie obejmował jej też układ podziałowy z 1627 r. Dziedzicem Gorzynia tytułował się już jednak syn Krzysztofa, Jerzy Unrug († 1652) a następnie wdowa po nim – Elżbieta z Rottenburgów (1617-1539). Kolejnym właściciel wsi był ich syn Aleksander Unrug (1637-68), założyciel tzw. linii bukowieckiej, zw. też polską. Na skutek nieznanych bliżej transakcji wieś przeszła następnie w posiadanie m-dzkiej linii tego rodu, gdyż w 1701 r. gospodarzem Gorzynia był starosta Bogusław von Unrug (1661-1725). Odtąd wieś dzieliła losy dóbr m-dzkich. Przed 1837 r. majątek Gorzyń nabył baron von Harlem. Jego testament pochodzi z 1853 r. Później dobra te przeszły na potomków jego brata. Już w 1840 r. jednym z beneficjantów kościoła w M-dzie była pani von Willich, z domy von Harlem (bratanica barona?). Na przełomie XIX/XX w. właścicielem Gorzynia był dr praw Kurt Willich, landrat powiatu, wnuk brata barona. Jego żoną była Gertruda von Willich, z domu baronowa [Freiin] von Rotenhan. Po przedwczesnej śmierci męża przejęła ona gospodarkę majątkiem. Ostatnim właścicielem majątku był Siegismund von Willich, który zginął w styczniu 1945 r. w szeregach m-dzkiego Volksturmu.

Wieś z założenia dworska, położona jest między wsch. brzegiem j. Gorzyńskiego a linią kolejową. W okolicy kilka innych akwenów. Majątek ten piękne ma nader położenie, zdobią wzgórki lasem okryte, jezioro w nim, a na nim wyspa malowniczo zarosła – podaje autor opisu z 1846 r.. Położenie pagórkowate z pięknym parkiem – potwierdza SGKP. Założenie parkowo - dworskie powstało w pn. części wsi. W niewielkim parku, nad jeziorem, znajduje się neoklasycystyczny pałac zbudowany w końcu XIX w. Jego fronton zdobi portyk wsparty na czterech jońskich kolumnach. Od pd. przylega do pałacu zespół budynków gospodarczych wzniesionych w części z kamienia polnego w poł. XIX w. Wśród nich stodoła kamienna. Przy dworze kilka okazałych drzew, m. in. świerki o obw. do 400 cm, platan o obw. 480 cm. Od kilkudziesięciu lat gorzyński majątek stanowi Rolniczy Zakład Doświadczalny poznańskiej AR. Podlegają mu gospodarstwa w Gorzycku i Muchocinie, łącznie ok. 1500 ha, na których prowadzi się doświadczenia z zakresu produkcji roślinnej, hodowli zwierząt oraz rybactwa. Pałac jest siedzibą RZD, natomiast obok, w liczącym 330 lat budynku dworskim, mieściła się bursa studencka. 24.11.1984 r. gwałtowny huragan zniszczył dach i piętro budynku oraz uszkodził parter. Dom trzeba było rozebrać do fundamentów.

Przed 1920 r. był to wyłącznie okręg dworski. Sama wieś zawsze była nieduża. W 1508 r. wiardunki wojenne objęły 9 łanów i młyn, w 1563 r. pobór podatków z 5 łanów, młyna i karczmy, w 1564 r. – dziesięcina z 8 łanów, w 1580 r. pobór objął łącznie 9 półłanów, 2 kwarty roli, 7 zagrodników, w tym 1 wolny, 3 komorników, pasterza i młynarza. W 1871 r. majątek obejmował 3584 mórg (915 ha), w 1890 r. – 915 ha, 1908 r. – 932,3. Spisano tu wtedy 55 gospodarstw domowych.

Najstarsze domy, tzw. czworaki z pocz. XIX w., znajdują się przy drodze do M-du. W 1837 r. wykazano tu 18 dymów, w 1871 r. – 22 domy, w l. 1885-1905 – 21. W 1945 r. na skutek działań wojennych zniszczone zostały 3 domy. Dziś (1982 r.) wieś obejmuje 31 zabudowań. W 1837 r. mieszkało tu 256 dusz, w 1871 r. – 300, ale w 1885 r. – tylko 281, a w 1905 r. – 286. Dzisiejsza wieś jest nieco większa, w 1970 r. liczyła 377 mieszkańców, w 1978 r. – 368, w 1988 r.– 390, w 003 r. – 363. Katolicy byli tu w XIX w. w mniejszości. W 1871 r. stanowili 15,3%, w 1885 r. – 21,3%, w 1905 r. – 40,0% mieszkańców. Wszyscy ewangelicy byli Niemcami, Polacy w liczbie 93 stanowili w 1905 r. 32,5% mieszkańców. W 1785 r. z inicjatywy Unruhów uruchomiono tu szkołę ewangelicka, w której uczyły się też dzieci kat. Jednakże w 1871 r. we wsi mieszkało jeszcze 18 analfabetów. W 1896 r. rodzice dzieci katolickich, śląc petycje do abpa F. Stablewskiego, wzięli udział w akcji protestacyjnej przeciwko nauczaniu religii w j. niemieckim. Szkoła polska rozpoczęła działalność jeszcze w latach 40. W latach 70. była punktem filialnym ZSG w M-dzie. W 1948 r. powstało tu przedszkole.

Młyn powstał tu przed 1477 r., w 1591 r. wspomniany pod n. młyn Gorzenski. Na niem. mapach z końca XVIII w. – Gurzyner, Gorzicke, Gurozky. Na mapie z 1836 r. już Heinrichsmühle, jednakże w opisie z 1846 – Gorzyn mł. W SGKP – Gorzyński Młyn (Gorzeński), niem. Heinrichsmühle. Zapewne już po 1920 r. spolszczono to na Henrykowo, pod ta nazwą gajówka w końcu lat 40., jak też na mapie topograficznej z 1950 r. Na późniejszych mapach miejsce nie oznakowane. Ok. 1970 r. ludność nazywała to miejsce Gorzyń-Młyn. W 1477 r. czwarta część młyna należała do Stanisława Skrzydlewskiego. W 1580 r. własność wdowy Gorzyńskiej. W XIX w. młyn nadal należał do majątku w Gorzyniu. W latach 1508-1580 był tu młyn o jednym kole, w 1563 r. nazwany korzecznikiem (od korca), czyli mały. Na mapie z okresu międzywojennego między osadą młyńską a brzegiem jeziora znajdują się 4 różnej wielkości stawy. Sam młyn występuje jeszcze na mapie wojskowej z 1936 wg stanu z 1933 r., a także na współczesnej jej mapie niem. Później gajówka. Śladem młyna pozostaje staw młyński, Młynisko, ciągnący się na pd. od osady. W l. 1837-1905 był tu tylko 1 dom, w którym w 1837 r. mieszkało 6 osób, w 1871 r. – 18, 1885 r. – 8, 1905 r. – 6. Jak informuje Orędownik nr 2/1989, dawny młyn nie ma gospodarza.

Karczma wspomniana w 1563 r. W kwietniu 1701 r., starosta Bogusław Unrug rozpoczął budowę młyna słodowego [Mals-Mühle zu Gorschin]. Pod koniec XIX w. znajdowały się tu dwie gorzelnie. Oprócz młyna słodowego był tu jeszcze wodny młyn spożywczy, zw. Gorzyńskim (Gorzeńskim) Młynem. W 1974 r. na wysokiej skarpie brzegowej j-ra Gorzyńskiego, w pobliżu skrzyżowania dróg zbudowano stylowy gościniec wielkopolski „Ostęp”.

Pod koniec XIX w. przez wieś przechodził gościniec do Wronek i Międzyrzecza. Sprzeczne są informacje na temat początków stacji pocztowej. Tzw. poczthalterya wspomniana w 1846 jako odrębny przysiółek obejmowała 2 domy i 9 osób. Źródło to podaje, iż poczta z Kamionnej została przeniesiona do Gorzynia, zaś w odniesieniu do tej wsi informuje, iż tu jest stacya poczty konnej która odwozi do Skwierzyny, Międzychoda, Pniew i Sierakowa. Jednakże już na mapach pocztowych z lat 1849-51 stacja pocztowa znajdowała się w Kamionnej. W latach 80. XIX w. był w Gorzynie urząd pocztowy trzeciej klasy, poczta osobowa z Poznania przez G. do Międzyrzecza, poczta listowa do Lewic. Poczta osobowa straciła na znaczeniu po uruchomieniu w 1908 r. linii kolejowej. Pozostał jednak urząd pocztowy z telegrafem.

Gdy 27.07.1658 r. do M-du przybyła armia cesarska w sile 10 000 ludzi pod dowództwem marszałka polnego Montecuculi’ego i rozłożyła się w okolicznych wsiach. Wojska te miały posiłkować Polskę w wojnie ze Szwedami. Jak zanotowano w kronice kościoła ewangelickiego w M-dzie, dnia 30 lipca odbyło się na polu pod G. zgromadzenie wszystkich pułków, gdzie z okazji koronacji cesarza rzymskiego [Leopolda I] oddano generalska salwę z 24armat [ein General-Schießen samt 24 Stücken hethan worden].

Folwark doświadczalny AR, leżący 2,5 km na pd.-zach. od Gorzynia, występuje na mapach pod n. Kaucja, choć miejscowość taka nie figuruje w żadnym powojennym wykazie urzędowym. Jeszcze w XIX w. był to tzw. Kozi Folwark. Nazwa bliżej nieokreślonego miejsca Kozia, niedaleko granicy Nowego Gorzycka, wspomniana została już w 1591 r. Niewątpliwie w tym miejscu, lub w sąsiedztwie wzniesiony został folwark, w 1846 r. nazwany Kozi fol. Jeszcze w 1890 r. – Kozia Vw., ale w 1908 r. już Höhenvorwerk, czyli «wysoki folwark» albo «górski folwark», jakby nawiązywał do pol. etymologii n. Gorzyń. Pochodzenie n. Kaucja, utworzonej zapewne po 1920 r. nie jest znane. Widnieje ona na mapie z 1975 r., ale także w PMS-96; na innych mapach – bezimienne gospodarstwo doświadczalne. Jednakże w Schematyzmie z 1985 r. – Koza Folwark.  W XIX w. folwark należał do majątku rycerskiego w Gorzyniu. W l. 1837-1905 był tu też tylko 1 dom. W 1837 r. mieszkało w nim 11 osób, w 1885 r. – 7, w 1905 r. – 11. 

 *opracowane na podstawie: "Monografia Międzychodu" Jerzy Zysnarski, lipiec 2005