Krzyżkówko

Sołtys:
Dariusz Szarata
Krzyżkówko 1
64-400 Międzychód
tel. 95 748 5127, 665 150 339

Krzyżkówko*

Wieś sołecka, leżąca 3 km na pn. wsch. od Lewic, na pd.-wsch. krańcu gminy. W skład sołectwa wchodzą też Kaliska, a częściami wsi są Miłostówko, Trzeszczak i Wielki Młyn.

Wg ks. Kozierowskiego, nazwa wsi ma charakter patronimiczny i pochodzi od imienia Krzyszek [1238 r. – Crisek filius Crisconis] lub nazwiska Krzyszko. Błędnie jednak wyprowadza ten wywód od zapisów z XV w. dotyczących Krzyszkowa pod Szamotułami [1413 – Krziszkowo, 1449 – Crzyszkowo]. Nasza miejscowość jest znacznie młodsza, bowiem nawet w XVI w. brak śladów jakiegokolwiek miejsca na pograniczu Lewic, Gralewa, Mnichów, Tuczęp i Miłostowa, które mogłoby uchodzić za początek tej miejscowości. W 1838 r. zapisano jej nazwę jak Kszyszkówko, w 1846 r. – Krzyżkowko, w SGKP – Krzyżkówko, zaś spis urzędowy z 1890 – Krzyszkowko, zarówno wieś jak i majątek. Przed 1908 r. majątek rycerski zmienił n. na Kreuzwehr, zaś n. Krzyszkowko zachowano dla wybudowania (1912). Niem. n. można tłumaczyć dwojako: «krzyżowa obrona» jak i «krzyżowa tama». W wykazie pocztowym z końca lat 40. – Krzyżówko, które pokutuje do dziś, w SMWG-76 konsekwentnie acz też błędnie – Krzyżykówko.

W 1846 r. właścicielem majątku był Adam Żychliński z Łagowca, w końcu XIX w. – [Bernard?] Haza-Radlic z Lewic. Majątek rycerski obejmował ok. 1880 r. 826 mórg, czyli 211 ha, tyle samo w 1890 r., w 1908 r. – 210,8 ha. Dawna wieś dworska, powstała nie później niż w XVIII w. Przepływa przez nią Rudnik, obecnie bezimienny strumień, prawy dopływ Kamionki. We wsi, spiętrzony w staw, poruszał młyn. Na polach wsi w 1901 r. wspomniano dwa inne akweny: Wielki Czarny i Mały Czarny.

W 1890 r. gmina wiejska obejmowała 68 ha przy 211 ha obszaru majątku, łącznie 279 ha. Jednakże w 1908 r. wykazano tylko wieś dworską (210,8 ha), nie wiadomo, co się stało z resztą wsi. W 1905 r. spisano 16 gospodarstw domowych. W 1837 r. cała wieś liczyła 13 dymów, w 1871 r. – 10 (w tym 4 we wsi i 6 w okręgu dworskim), 1885 r. – 9 (4+5), 1905 r. – 6 (tylko w części dworskiej). W 1945 r. zniszczonych zostało 8 budynków mieszkalnych i gospodarczych. W 1982 r. wieś składała się z 22. zabudowań. Najwięcej ludności było tu w poł. XIX w. W 1837 r. policzono tu 103 dusze, w 1871 r. mieszkało tu już tylko 98 osób (w tym 39 we wsi i 59 w okręgu dworskim), w 1885 r. – 81 (27+54), w 1905 r. – 89. Ostatnio wieś powoli ale systematycznie wyludnia się: 1970 r. spisano tu 97 osób, w 1978 r. – 74, w 1988 r. – 70, choć w 2003 r. mieszkało tu 75 osób. W 1871 r. we wsi było 27 ewangelików i 12 katolików, we dworze – 29 i 30, łącznie katolicy stanowili 43-procentową mniejszość, ale w 1885 r. – już większość (64,2%). W 1905 r. było 48 katolików (53,9%), w tym tylko 6 Polaków. Wszyscy protestanci też byli Niemcami. Jeszcze w 1908 r. wieś należała do parafii katolickiej w Kwilczu i protestanckiej w Lewiczynku. Obecnie parafia kat. znajduje się w Lewicach. W końcu XIX w. szkoła kat. znajdowała się w Lewicach, prot. – w Miłostowie. Szkoła współczesna istniała we wsi jeszcze w 1998 r.

W aktach sądu międzyrzeckiego zachował się testament Aleksandry v. Żychlińskiej, spisany po polsku 9.02.1838 r. w Krzyżkówku. Zapisy obejmowały kapitał pieniężny na Charcicach i Chalinie, część ruchomą łącznie z bielizną i srebrem użytkowym.

Kaliska to dawny folwark, leżący 1,5 km na wsch. od Lewic o historycznie związany z lewickim dworem i gminą. Była to dawniej nazwa bagna, która przeszła na folwark. W 1846 r. – Kalisko fol., podobnie w Schematyzmie z 1888. W SGKP – Kaliska, niem. Kaliske. W l. 1837-1905 r. były 4 domy, w 1982 r. – 7. W 1837 r. mieszkało tu 79 osób, w 1871 r. – 56, w 1885 r. – 87, 1905 r. – 75. Obecnie (2003 r.) przysiółek zasiedlony jest jeszcze 5 mieszkańcami.

Miłostówko to także dawny folwark, położony 1 km na pn. od wsi. Powstał zapewne na gruntach wsi Miłostowo, stąd jego nazwa. Jeszcze w 1846 r. występował pod n. Miłostowo fol., ale już w II poł. XIX w. upowszechniła się n. deminutywna. SGKP rejestruje: Miłostówko, niem. Milostufke, ale w 1890 r. na pewno obowiązywała już n. urzędowa w brzmieniu Milostowko Vw. W końcu XVIII w. w posiadaniu Wincentego Prusimskiego, następnie w rękach Unruhów. Do lat 70. XIX w. folwark w dominium Mniszki [Małe Mnichy], następnie w okręgu dworskim Tuczępy. Na przełomie XIX/XX w. był tu tylko 1 dom. W 1837 r. doliczono się tu  9 dusz, ale w 1885 r. mieszkało tu przejściowo  27 osób, bo w 1905 r. – już  11.

Niejasny jest rodowód Trzeszczaka. Nazwę tę jako młyn wodny na gruntach Mniszków zarejestrował w 1901 r. Bernard Haza-Radlic z Lewic. Taką samą n. jako część wsi Krzyżkówko podaje wykaz GUS z 1996 r. Młyna nie udaje się skojarzyć z innymi istniejącymi na przełomie XIX/XX wieku obiektami tego typu. Nie ma też pewności, czy w obu przypadkach chodzi o to samo miejsce.

Z kolei Wielki Młyn to dawny folwark i młyn w dolinie Kamionki, 0,5 km na pd.-zach. od wsi. Po niemiecku był to oczywiście Groß Mühle (Großmühle). Młyn wodny powstał przed 1885 r., folwark między 1890 a 1912 r. Był tu ledwie 1 dom z kilkoma mieszkańcami. Przed 1920 r. młyn należał do gminy wiejskiej Rozbitek w pow. m-dzkim, który wbijał się tu klinem w pow. międzyrzecki, obejmującym sąsiedni Borek, jak i same Krzyżkówko. Przed 1955 r. – odbudowa w gromadzie Krzyżkówko. Przed 1980 r. osada włączona została do wsi.

*opracowane na podstawie: "Monografia Międzychodu" Jerzy Zysnarski, lipiec 2005