Radgoszcz

Sołtys:
Mateusz Jung
Radgoszcz 53a/3
64-400 Międzychód
tel. 782 714 990

Radgoszcz*

Wieś sołecka położona na skraju doliny Warty, 5 km na pn. od M-du, nad jeziorem Radgoskim. W 1976 r. w skład sołectwa wchodził Kuźniak. Obecnie sołectwo jednowioskowe.

Na wydmowych pagórkach w pobliżu wsi odkryto narzędzia krzemienne z późnego paleolitu (ok. 10.000 lat p.n.e.). W 1959 r. podczas badań powierzchniowych J. Kostrzewskiego, na skraju wzniesienia przy wsch. brzegu jeziora, ok. 500 m na pd.-wsch. od krańca wsi, znaleziono pięć fragmentów naczyń obtaczanych całkowicie z ornamentem bruzd poziomych (ok. X w.); znaleziska znajdują się w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu. 16.01.1890 r. podczas karczowania sosny na polu E. Schillera znaleziono garnek z kilkuset monetami polskimi i pruskimi. Najstarsza pochodziła z r. 1663, najmłodsza z 1758 r. i tuż po tej dacie skarb został ukryty. Niewątpliwie można ten fakt kojarzyć z przemieszczaniem się wojsk rosyjskich przez Wielkopolskę w czasie wojny 7-letniej.

Wieś po raz pierwszy wspomniana została w dokumencie z 18.12.1378 r. jako Radgoscze. W 1398 r. – Radgoscz, w 1464 r. – Radgosth, 1470 r. – Radgoszcz. Nazwy tej nie udało się zgermanizować, na gruncie j. niem. pisano w 1750 – Radegoszc, stąd Radegoszcer, w 1777 r. – Radegost, w 1789 – Radegosz, ostatecznie ustaliła się urzędowa pisownia Radegosch. W tekstach polskich: 1778 r. – Radegoszcz, stąd radgoszczki, 1846 r. – Radogość, w SGKP – Radgoszcz, al. Radogość, w 1888 r. – Radegoszcz. Ks. Kozierowski, porównując n. wsi z innymi podobnymi nazwami w kraju, wywodzi ją od imienia Radgost. Nie był to prastary gród Radogosta – neguje prof. Rospond, wywodząc nazwę wsi od prasłowiańskiego wyrazu gvozd` lub gozd`= «las», który w formie gozd-je, czyli goždže, goždž uległ zamianie na -goszcz. Podaje się też, iż n. wsi pochodzi od strumienia, który wpadał do Warty, co zresztą nie wyklucza wcześniejszych wyjaśnień.

Własność duchowna, od końca XIV w. – szlachecka. Wcześniej była to – podobnie jak Muchocin – własność klasztoru cysterskiego w Zemsku. W 1378 r. właścicielem Radgoszczy drogą zamiany został kasztelan starogrodzki Mikołaj z Bytynia. W 1398 r. wystąpił też Wygłosz de Radgoscz, teść Stanisława Rudzkiego z Rudki, ale z powodu otaczających go świadków, pochodzących z pow. Kcynia, wydawca SHGWP uważa, że był on raczej z Redgoszczy k. Wągrowca.

W nieznanym bliżej czasie wieś weszła w skład dóbr m-dzkich, stając się idealną współwłasnością Ostrorogów (potwierdzenie od 1464 r.) i Skórów z Gaju (1470). Jako folwark Radgoszcz należała do posiadłości Unrugów. W l. 1816-73 – folwark rządowy.

Sołectwo lenne wspomniane w 1462 r. Do sołtysów należały dwa jeziora Szczekowa, czyli Szeken Duży i Mały. Prawo połowu ryb w nich otrzymał wtedy Stanisław z Ostroroga, co może pośrednio dowodzić, że sołectwo zostało wykupione przez dwór. W każdym razie późniejszy upadek wsi musiał oznaczać też kres lenna sołeckiego.

Współczesna wieś położona jest na wzniesieniach o wys. 54-56 m, stąd – zwłaszcza z pd. krańca wsi – rozległy widok na dolinę Warty i M-d. W opisach miejscowości ważną rolę odgrywało zawsze jezioro Radgoskie. W 1912 r. obok wsi wymieniano także wybudowanie. Dziś także zr  starszą  zabudową  w centrum wsi sąsiaduje nowsze  budownictwo  we  wschodniej  części,  gdzie po sąsiedzku z fermą  zbudowano  małe  osiedle.  Początek współczesnej wsi dał folwark. Wcześniej była to wieś feudalna, w nieznanych okolicznościach, zapewne przed 1591 r. przekształcona w folwark. Mogło to stać się przed 1580 r., bo wtedy płacono już pobór tylko od pasterza z owcami. Folwark powstał przed 1591 r. i istniał do ok. połowy XIX w. Jak zanotowano w kronice kościoła m-dzkiego pod rokiem 1707 (wojna północna), nadeszło potem 13 chorągwi ludzi Czerneckiego, którzy  zrazu  plądrowali  nasze  leżące za Wartą  folwarki, jeden po drugim. Zachował się opis zabudowań folwarcznych z 1778 r.: Dworzec w tymże folwarku w blochach wystawiony, nowoprzykryty, przyciesie z jednej strony potrzebują reperacyi, z drugiej strony podmurowany i przyciesie nowe [...] Mielcuch [browar] nad jeziorem prawie z gruntu nowy, około podmurowany, dranicami nowoprzykryty  z jednej strony, z drugiej zaś strony dach potrzebuje reparacyi.  [...] Inwentarz na folwarku radgoszczkim był następujący: stodnik [stadnik, buhaj] 1, wołów 4, krów 19, cieląt 9, koni 4, świni 16, prosiąt 8, gęsi 38, kur 60, owiec: maciorek starych 140, maciorek czwartaków 115, maciorek trzeciaków 133, skopów czwartaków 70, skopów trzeciaków 108, skopów cytaków 60, skopów jarlaków 120, skopów jagniąt 122, summa facit 1160. Z opisu wynika, że ten wyjątkowo duży i zasobny folwark specjalizował się w hodowli owiec.

Wg szczątkowych informacji, poddani mieszkańcy folwarku zobowiązani byli do odrabiania tylko dniówki pańszczyzny tygodniowo na dworze. Mieszkańcy otrzymali ponadto prawo wolnego wypasu bydła i zbierania drewna w rozległych pańskich lasach. W 1778 r. występują poddani okupnicy, którzy płacili czynsz i mieli gospodarstwa na swoją własność. W końcu XVIII w. przy folwarku funkcjonowała już duża osada. Wg opisu z 1778 r. zamieszkana była przez 16 chałupników, w tym 6 oczynszowanych, ponadto 3 innych okupników, karczmarz, kowala, szewc, skotarz, owczarz i 1 komornik. Od 1873 r. – ponownie gmina wiejska, obejmująca w 1890 r. 641 ha, w 1908 r. – 597,9 ha. W 1905 r. spisano tu 99 gospodarstw domowych.

W 1778 r. można się doliczyć we wsi 22 domów. W 1837 r. były 33 dymy, w 1878 r. –48 domów, w l. 1885-1905 – 54. Z końca XVIII w. pochodzi najstarszy we wsi dom drewniany nr 17 stojący w centrum wsi. Zachowało się też kilka budynków szachulcowych z XIX w. W czasie działań wojennych w 1945 r. zniszczony został tylko 1 dom. Obecnie (1982 r.) są tu 43 zabudowania. W 1837 r. doliczono się tu 274 dusz. W 1878 r. wieś zamieszkiwało 379 osób, w 1885 r. – 405, w 1905 r. 406. Obecna wieś jest mniej ludna: w 1970 r. – 219, w 1978 r. – 201, 1988 r. w – 317, w 2003 r. – 396. Niewiele możemy powiedzieć o pochodzeniu dawnych mieszkańców. Nie można wykluczyć, że byli to koloniści niemieccy, którzy zostali częściowo spolonizowani. Spis z 1778 r. zawiera wiele nazwisk niemieckich w polskim brzmieniu, a także imiona zarówno polskie, jak i niemieckie. Przed 1920 r. była to ludność zdecydowanie protestancka i niemiecka. W 1878 r. katolicy w liczbie 14 stanowili tylko 3,5% mieszkańców, w 1885 r. – 5,9% (24), w 1905 r. – 4% (17), z których tylko 7 było Polakami (1,6%). W średniowieczu była to wieś nieparafialna w diec. poznańskiej, przynależność do parafii w M-dzie potwierdzona od 1580 r., obecnie nadal jest to parafia p.w. Męczeństwa św. Jana Chrzciciela w M-dzie.  Ewangelicką szkołę w R. uruchomiono ok. 1770 r. W końcu XIX w. uczyły się tu też dzieci katolickie. W latach 80. znajdował się jeszcze punkt filialny Zbiorczej Szkoły Gminnej w M-dzie.

Głównym źródłem utrzymania mieszkańców wsi było rolnictwo. Tradycje hodowli owiec sięgają XVI w. W 1580 r. był tu pasterz z 40 owcami. W 1778 r. stado owiec folwarku liczyło 1160 sztuk. Powojenne gospodarstwo PGR utworzone zostało zapewne z gruntów należących do PFZ. Był tu zakład Kombinatu Rolnego „Goraj”, przekształcony ok. 1990 r. w samodzielne PPGR, w marcu 1993 r. – Gospodarstwo Rolne Skarbu Państwa. Przed 1996 r. przejęte zostało przez Anser MWS sp. z o. o. We wsch. części wsi w latach 1978-81 powstała ferma bydła dla 640 krów, później zamieniona na fermę trzody chlewnej. Obecnie wieś słynie z produkcji szparagów.

W 1778 r. karczmarzem był Marcin Tyc, okupnik poddany. Karczma znajdowała się wówczas w środku wsi W końcu XIX w. (druga?) karczma znajdowała się poza wsią i nazywała się Nadrzeczna [Flußkrug]. W l. 90. XX wieku karczma „Kuźniak-Młyn”.

W 1945 r. przy szosie do Drezdenka pochowano 9 żołnierzy sowieckich, których prochy w 1950 r. przeniesiono na cmentarz w Skwierzynie. Przy drodze do Kaplina, 1,1 km od R. znajdują się dwie samotne mogiły jeńców sowieckich zastrzelonych w czasie ucieczki z obozu. W 1973 r. odsłonięto tam pamiątkową tablicę.

Kuźniak vel Kuźnik to dawna osada młyńska, 1,2 km na zach. od Radgoszczy, na odpływie z j. Głęboczek do Mierzyńskiego. Ok. 1777 r. – Meriner Hammermühle (o ile nie jest to interpolacja M. Radtkego z ok. 1900 r.), bowiem na mapach z końca XVIII w. występuje pod różnymi nazwami: Oppels oder Hanszker Mühle, Merizern Mühle, Neu Handschkes Mühle, na mapie z 1836 r. – Radegoszer Mühle, 1890 r. – Hammermühle, zaś SGKP dodawał Hammermühle czyli Elendsmühle [= młyn pątniczy, żebraczy]; nazwę tę, zapewne jako wcześniejszą, przypominał też leksykon gmin z 1908 r. Już w 1920 r. ks. Kozierowski podawał Kuźniak (postać niemiecka Hammerühle), tak też na mapie wojskowej z 1936 r., a także na mapie z 1975 r. oraz w SMWG z 1976 r., gdzie po raz ostatni. Nazwa ma charakter kulturowy i pochodzi od słowa kuźnica, który oznaczał zakład hutniczy, podobnie jak niem. Hammer. W przewodnikach wspomina się konsekwentnie dawny młyn Kuźnik, czasami n. ta przenoszona jest na sąsiedni staw młyński. Jedynie W. Łęcki (1989) twierdzi, że Kuźniak jest obecnie osadą rybacką; w przeszłości znajdował się tu młyn wodny, a jak sugeruje nazwa zapewne i kuźnica żelaza. Zawsze był tu tylko 1 dom, zamieszkały przez niespełna 10 osób. W latach 90. XX wieku pod n. „Kuźniak-Młyn” występowała karczma (Radgoszcz 52).

*opracowane na podstawie: "Monografia Międzychodu" Jerzy Zysnarski, lipiec 2005