.jpg)
.jpg)
-1.jpg)
.jpg)
Wielowieś
Sołtys:
Maciej Bąbala
Wielowieś 40 B
64-400 Międzychód
Wielowieś*
Wieś podmiejska, położona wzdłuż drogi z M-du do Gorzynia. Dawne przedmieście przekształciło się w XIX w. w odrębną gminę, na krańcu której wyrosła wieś dworska. W 1890 r. gmina wiejska i domena królewska, jako odrębny okręg dworski, podległe dystryktowi policyjnemu w M-dzie, ale w 1908 r. – już tylko okręg dworski. Gmina wiejska została bowiem przyłączona – prawd. ok. 1905 r. – do miasta, czego dowodzą przysiółki dworzec [Bahnhof], Słodowy Młyn [Malzmühle], Schneidemühle [= tartak], Polana [Schönau] i à Puszcza [Vorheide], niegdyś w gminie Wielowieś, a następnie w mieście. To zapewne Mała Wielowieś, jedyna dziś administracyjnie wydzielona część miasta. Okręg dworski, który obejmował też folwark Dzięcielin przed 1912 r. został rozparcelowany i przekształcony. W latach 1933-54 była to gromada w zbiorczej gminie wiejskiej w M-dzie. Następnie sołectwo w gromadzie (GRN) i gminie M-d. Przed 1955 r. w skład gromady wchodziła nadal wieś Dzięcielin.
Wg księdza Kozierowskiego najstarsza wzmianka o Vyelavyesz pochodzi z roku 1453 r., ale w SHGWP trudno tej dacie przypisać konkretną czynność związaną z tą miejscowością. W 1464 r. – Wyelawyesz, w 1468 r. – Vyelawyesch, 1510 r. – Wyelavyesz, 1580 r. – Wielia Wies, Wieliawieś, 1778 r. – Wielawieś, ale na Wielowsi, 1846 r. – Wielowieś (Grossdorf) w odniesieniu do dóbr rządowych i Wielka wieś – w stosunku do gminy wiejskiej, w SGKP – Wielka Wieś. Faktycznie jednak była to już improwizacja, gdyż w użyciu znajdowała się już tylko nazwa niemiecka, będąca zresztą kalką polskiej. Ks. Kozierowski wymienia w 1916 r. Wielowieś a. Wielkawieś. Są to wszystko pojęcia tożsame, gdyż staropolskie wieli = wielki.
Wieś w składzie dóbr m-dzkich, wspominana jest imiennie dopiero w czasach współwłasności Skórów z Gaju oraz Ostrorogów z Ostroroga. Od 1816 r. własność królewska, ośrodkiem domeny był zrazu M-d, później (po 1873?) – właśnie Wielowieś. Ośrodkiem dóbr m-dzkich był zamek, mieszczący się od XVII w. na Lipowcu. Na mapie z okresu międzywojennego pomiędzy ul. Zamkową a jeziorem znajdował majątek. Dziś w dawnej siedzibie domeny mieści się Urząd Miasta.
Domena królewska w Wielowsi stanowiła odrębny okręg dworski. W 1837 r. do okręgu dworskiego należało 11 domów i 137 mieszkańców, w 1885 r. – obejmował 691 ha, 13 domów i 172 mieszkańców, w 1905 r. – 622,3 ha, 13 i 199. Folwark wspomniany został w 1591 r. W 1768 r. mówi się o folwarku wielowiejskim. W 1912 r. określono go jako Ansiedelungsgut, czyli majątek zasiedlany, kolonizowany. Zachował się inwentarz folwarczny z 1778 r.: stadnik [buhaj] – 1, krów 20, wołów roboczych 16, junców [byczków] 5, cieląt 10, fornalskich koni 6, z których klacz 1 ma źrebię, kiernozów [knury] 2, maciory świnie 4, wieprzów 19, roczniaków 21, półroczniaków 10, prosiąt latosich [tegorocznych] 20, gęsi 21, jędyków [indory] 6, jętyszek [indyczki] 5, kaczek 66, kur 20, owiec: maciorek starych 98, maciorek czwartaków 118, maciorek trzeciaków 130, maciorek cytówek 121, maciorek jarlaków 150, maciorek jagniąt 156, skopów czwartaków 105, skopów cytaków 128, skopów jarlaków 125, skopów jagniąt 156, summa facit [razem] 1287.
Dzisiejsza wieś - ulicówka ciągnie się na pd. od M-du, wzdłuż drogi i linii kolejowej do Gorzynia. Obecna granica miasta znajduje się ok. 400 m na pd. od linii kolejowej do Rokietnicy i Szamotuł. W okresie międzywojennym węzeł linii kolejowych znajdował się w obrębie wsi. Wcześniej wieś sąsiadowała z zamkiem i kościołem na Lipowcu. Jak pisał M. Radtke w 1900 r., miasto ...składa się z trzech miejscowości, właściwego miasta Międzychód i dwóch przedmieść Wielowieś i Lipowiec. Te ostatnie są z miastem tak ściśle związane, iż jako nieświęta trójca w jedności są postrzegane. Pożar z 1692 r. wybuchł w Wielowsi obok kościoła, drugi cmentarz ewangelicki znajdował się przy zaczynającej się naprzeciw wieży kościelnej wielowiejskiej Schichtstraße [ulicy pokładnej? warstwowej?]. Wprawdzie do miasta przylegał bezpośrednio Lipowiec, to w 1712 i 1888 r. mówi się o moście, który znajdował się na odpływie z j. Kuchennego do Warty i łączył miasto z Wielowsią. W 1754 r. odnotowano pięć łanów chłopskich w Wielowsi, ciągnących się do folwarków zamkowych [Schloßvorwerke], leżących wszak za Wartą, z kolei w inwentarzu z 1778 r. wspomina się w Wielowsi domy w tyle ku Warcie. Wg wykazu miejscowości z 1890 r. Lipowiec był kolonią położoną 1,9 km od poczty w mieście i 1 km od stacji kolejowej, zaś Wielowieś – 0,5 km na poczty i stacji.
W XV w. mieszkało tu zapewne 36 półśledników, w 1510 r. – 27, w 1580 r. – 8 kmieci lub 16 półśledników, 2 komorników i pasterz. W 1778 r. oprócz sołtysa było 4 kmieci, 9 półśledników, 11 zagrodników, 13 chałupników, 2 dworskich rybaków, stolarz i dwóch poddanych bez określenia. W 1905 r. spisano tu 34 gospodarstwa domowe.
W 1510 r. wieś liczyła 18 łanów, czyli 36 półłanów, z czego na połowie Ostrorogów 9 półłanów było osiadłych i 9 pustych. W 1580 r. odnotowano do poboru jedynie 8 łanów Zofii z Ostrorogów Międzyrzeckiej. Pożar, który w 1668 r. pochłonął część przedmieścia zwaną Forwerge [= folwarki] prawdopodobnie dotarł do granic Wielowsi, a może nawet zniszczył część zabudowań. Największy pożar w historii wsi wybuchł w niedzielę 19.04.1692 r. między godz. 12 i 1. Ocalała jedynie jedna Calup w pobliżu plebanii i dwie stodoły we wsi. Kolejny wielki pożar dotknął wieś w 1853 r. Spowodowany zapewne nieostrożnością dzieci ogień zniszczył większą część wsi i zbliżył się tak do Lipowca. W 1837 r. gmina wiejska liczyła 84 dymy, w 1885 r. – 92. Ok. 1905 r. wszystko to zostało włączone do miasta. W 1885 r. wieś obejmowała 699 ha, razem z majątkiem – 1390 ha, w 1908 r. poza miastem pozostał okręg dworski o pow. 622,3 ha, z którego po parcelacji wyrosła współczesna wieś. Okręg ten składał się w 1837 r. z 11 dymów, w l. 1885-1905 r. – 13. W 1945 r. zniszczone zostały we wsi 2 domy. W 1982 r. – 38 zabudowań.
Szalejąca w 1626 r. w M-dzie dżuma, ogarnęła również Wielowieś. We wsi przeżyło niewielu gospodarzy. W 1656 r. kolejna epidemia spowodowała śmierć 203 mieszkańców. Zmarł co trzeci wieśniak. Dopiero w 1658 r. życie w Wielowsi unormalizowało się. Kolejną epidemię zanotowano w 1709 r. w czasie wojny północnej. Pochłonęła ona połowę mieszkańców wsi. Z kolei epidemia cholery, szalejąca w mieście w 1866 r. nie dotarła na wieś. W gminie wiejskiej mieszkało w 1837 r. – 744 osoby, w 1885 r. (spis) – 1143; wszyscy oni stali się mieszkańcami miasta. Z kolei okręg dworski zamieszkiwało w 1837 r. 137 osób, w 1885 r. – 172, w 1905 r. – 199; wieś liczyła w 1970 r. – 156 mieszkańców, w 1978 r. – 167, w 1988 r. – 221, w 2003 r. – 207.
Wg M. Radtkego, Unrugowie mieli osadzać, m. in. w Wielowsi, niemiecko - ewangelickich chłopów, dając im za darmo ziemię, z obowiązkiem odrabiania tylko dniówki tygodniowo we dworze. Mieli też prawo wolnego wypasu bydła i zbierania drewna w pańskich lasach. Ok. 1700 r. każdy chłop dawał rocznie 1 fl. 26 gr. polskich na utrzymanie dwóch duchownych protestanckich i kantora. Każdy ogrodnik i chałupnik na ten cel uiszczał 18 gr. pol. Każdy chłop musiał też rocznie dostarczyć dwie fury drewna dla diakona, półchłop – 1 furę. Diakon otrzymywał też jedną Bürdę [= «ciężar, ładunek»] buraków od każdego chłopa. Od 1735 r. każdy chłop, ogrodnik i chałupnik zobowiązany był dostarczyć rocznie furę drewna na potrzeby szpitala lub zamiast tego służyć podwodą, jeśli przypadkiem szpital budulca będzie potrzebować. W 1778 r. wszyscy mieszkańcy określani są jako poddani, siedmiu z nich dodatkowo słowem okupnik, co znaczy, iż oddawali świadczenia w pieniądzu i mieli zagrody na własność. Kolonizowana przez osadników z zachodu wieś była zdecydowanie wyznania protestanckiego (luterańskiego). W końcu XIX w. katolicy stanowili 32,8% mieszkańców, o ile jednak w samej wsi tylko 26,6%, tak w okręgu dworskim aż 74,4%. W 1905 r. – już 87,9%. Niemcami byli wszyscy protestanci i tylko 5 katolików. Polacy w liczbie 170 stanowili w 1905 r. 85,4% mieszkańców wsi. Wieś zawsze należała do parafii m-dzkiej, tak katolickiej, jak i protestanckiej. Kościół ewangelicki i inne obiekty parafialne znajdowały się w sąsiedztwie zamku na Lipowcu, na granicy z Wielowsią, zaś ich dzieje należą do tradycji miasta. Obecnie to kościół p.w. Niepokalanego Serca NMP, od 1974 r. parafialny.
Szkoła w Wielowsi w 1875 r. liczyła 258 uczniów, w tym 53 katolickich i 2 żydowskich, w 1898 r. – 301 uczniów, w tym 144 katolików i 157 ewangelików. Dopiero w tym roku szkoła ewangelicka przekształcona została w szkołę symultaniczną i do trzech nauczycieli ewangelickich dodano czwartego - katolika.
O gospodarce rolnej, zwłaszcza w zagrodach indywidualnych zgoła niewiele wiadomo. W 1580 r. wymieniono pasterza w 25 owcami. W 1778 r. na folwarku hodowano 1287 owiec. Karczma wspomniana została w 1580 r. Była ona uposażona wówczas w 1/4 łana. W 1778 r. był w Wielowsi jeden z trzech pańskich gościńców okupnych.
W 1679 r. kowalem był Paul Urbahn. Kowal Fenrych nabył w 1878 r. plac po dawnym szpitalu i budował sobie nowy dom.
*opracowane na podstawie: "Monografia Międzychodu" Jerzy Zysnarski, lipiec 2005
